résonance

Άρθρο

Το διαταραγμενο φωνηεντικο διαγραμμα

Δημοσιευμένο άρθρο στο περιοδικό της Γαλλικής Ένωσης Καθηγητών Φωνητικής AFPC - EVTA

Έκδοση N29 - Οκτώβριος 2022

Προκειμένου να βελτιωθεί η αντήχηση της φωνής κάποιου, η εστίαση στις αρμονικές είναι συχνά αποτελεσματική. Κάτι ξέρει ο Γιάννης Ψαλλιδάκος, μιας που έχει εξειδικευτεί στο υπερτονικό τραγούδι. Στο άρθρο αυτό μας προτείνει να ξαναδούμε το περίφημο «τρίγωνο ή και διάγραμμα φωνηέντων», ένα πολύτιμο εργαλείο για την κατανόηση της άρθρωσης κάθε φωνήεντος.

Όταν ανακάλυψα τη γαλλική γλώσσα και τα 15 φωνήεντά της

Άρχισα να μιλάω γαλλικά σε ηλικία 28 ετών. Κατάγομαι από μια όμορφη χώρα, την Ελλάδα, το λίκνο, όπως λέμε συχνά στη Γαλλία, της δημοκρατίας, του θεάτρου, των επών, της φιλοσοφίας, της γεωμετρίας, της φυσικής, των τεχνών και των επιστημών. Η ελληνική γλώσσα έχει βεβαίως εξελιχθεί από την επόχή του Πλάτωνα, του Πυθαγόρα, του Αριστοτέλη ή και του Επίκουρου.

Η μεγαλύτερη διαφορά της νέας ελληνικής από την αρχαία είναι η προφορά και η προσωδία της. Με άλλα λόγια, η μουσική, ο ρυθμός και οι χροιές είναι που άλλαξαν περισσότερο τους τελευταίους 25 αιώνες. Στην προφορά των νέων ελληνικών χρησιμοποιούμε 5 φωνήεντα: [a], [e], [i], [o], [u]. Το ότι έπρεπε λοιπόν κάποια στιγμή να φτάσω στο σημείο να προφέρω και τα 15 φωνήεντα της γαλλικής γλώσσας μου φαινόταν αρχικά αδύνατο!

Παραδέχομαι ότι τα ελληνικά, η γραμματική και η σύνταξή τους δεν είναι εύκολα για έναν ξένο, αλλά η προφορά των γαλλικών είναι μια σχολαστική άσκηση που απαιτεί θάρρος και τεράστια άσκηση των αρθρωτών και των ηχείων.

Όχι, δεν παραπονιέμαι, το αντίθετο, είμαι πραγματικά ευγνώμων που συνάντησα αυτή την πλούσια και μοναδική γλώσσα! Τα γαλλικά μου έδωσαν πρόσβαση σε ανεκτίμητες εμπειρίες. Η προφορά τους μου επέτρεψε να εκλεπτύνω την ακρόαση μου, να συνειδητοποιήσω την άρθρωσή μου, τις φωνητικές μου χροιές και αντηχήσεις μου. Σήμερα εξακολουθώ να μην μιλάω τα γαλλικά όπως ένας Γάλλος. Παρά τις σπουδές μου στη φωνητική, τη δουλειά μου ως καθηγητής φωνητικής και ορθοφωνίας, η προφορά μου παραμένει μάρτυρας της αδυναμίας μου.

Η φωνή, τα ηχοχρώματα και τα φωνήεντά της είναι ένα μυστήριο που όσο περισσότερο το σκαλίζω, τόσο περισσότερο με μαγεύει.

Το υπερτονικό τραγούδι και τα ηχοχρώματά του

Θυμάμαι ακόμα την πρώτη φορά που άκουσα αυτούς τους καθαρούς τόνους: τις αρμονικές συχνότητες. Καθισμένοι οκλαδόν, τραγουδάγαμε φωνήεντα όταν ξαφνικά μια άλλη «φωνή» έκανε την εμφάνισή της στη μέση του κύκλου μας. Αυτή η εμπειρία μου άνοιξε ορίζοντες που δεν μπορούσα να φανταστώ πρωτύτερα. Υπήρχε ένα πριν και ένα μετά από την εμπειρία αυτή, η ζωή μου μπορώ να πω σημαδεύτηκε από την γνωριμία μου με το υπερτονικό τραγούδι (overtone singing).

Χάρη σε αυτό βελτίωσα την ακρόαση και ηχητική μου αντίληψη, κατανόησα καλύτερα τη φύση της φωνής, τα ηχοχρώματα και τους συντονισμούς της, μπόρεσα να συνδεθώ με την καρδιά του ήχου και τις συχνότητές του. Το υπερτονικό τραγούδι είναι μια πολύ απαιτητική πρακτική: απαιτεί έλεγχο των 3 πρώτων διαμορφωτών – formants – της φωνής.

Για να ενισχύσουμε την παρουσία και ποιότητα του ίσου στη φωνή, χρησιμοποιούμε τον πρώτο διαμορφωτή (1st formant – F1). Για να ενισχύσουμε την περιοχή των συχνοτήτων που είναι υπεύθυνες για την «υπερτονική» και φασματική μελωδία, δημιουργούμε ένα cluster (συστάδα) που λένε και οι αγγλόφωνοι, πλησιάζοντας τον δεύτερο και τρίτο διαμορφωτή, ενώ στη συνέχεια αυξομειώνουμε το ύψος του για να χτίσουμε την υπερτονική μελωδία μας.

Χάρη στο υπερτονικό τραγούδι κατάλαβα καλύτερα τη γαλλική γλώσσα και χάρη στη γλώσσα αυτή κατάλαβα καλύτερα την αξιοθαύμαστη αυτή πρακτική του overtone singing (υπερτονικού τραγουδιού).

Στις φωνητικές μου αναζητήσεις χρησιμοποιώ συχνά το τρίγωνο ή διάγραμμα φωνηέντων.

Τι είναι το τρίγωνο ή διάγραμμα φωνηέντων ;

Το τρίγωνο ή διάγραμμα ή και τραπέζιο φωνηέντων είναι μια γραφική αναπαράσταση της απαιτούμενης άρθρωσης των φωνηέντων αλλά και της θέσης των ηχητικών διαμορφωτών τους (formants).

Η πρώτη αναπαράσταση του φωνηεντικού τριγώνου οφείλεται στον Γερμανό γιατρό Christoph Friedrich Hellwag (1754-1835) στο «De Formatione Loquelae» (1781). Το φωνηεντικό τρίγωνο, δίνοντάς μας πληροφορίες για το ύψος της συχνότητας των δύο πρώτων διαμορφωτών (formants), μπορεί να βοηθήσει στην άρθρωση των φωνηέντων οποιασδήποτε γλώσσας.

Το πιο πάνω διάγραμμα κατατάσσει τα φωνήεντα σε δύο άξονες:

Οριζόντια έχουμε τον δεύτερο διαμορφωτή (F2), αλλά και το βάθος της άρθρωσης.
Κάθετα έχουμε τον πρώτο διαμορφωτή (F1), αλλά και τον βαθμό ανοίγματος της άρθρωσης για το εκάστοτε φωνήεν.

Ένα ανεπαρκές διάγραμμα ;

Οι φωνητικές σπουδές και εμπειρίες μου, μου έχουν ανοίξει αμέτρητα πεδία εξερεύνησης αλλά και ερωτημάτα που συνεχίζουν να με τρέφουν. Η πρακτική του υπερτονικού τραγουδιού και πιο συγκεκριμένα το μεγάλο μου ενδιαφέρον για τη μετάδοση αυτής της τέχνης, με οδήγησε στη χρήση του διαγράμματος των φωνηέντων με τους μαθητές μου, για την καλλιέργεια της αντήχησης. Τα όρια του εργαλείου αυτού δεν άργησαν όμως να παρουσιαστούν κι έτσι πολύ σύντομα ξεκίνησα να ψάχνω (ή να δημιουργώ) διαγράμματα που μπορούσαν να ανταποκριθούν στις εκπαιδευτικές ανάγκες μου.

Οι προβληματισμοί μου σχετικά με αυτό το διάσημο εργαλείο είναι οι πιο κάτω:

Είναι άραγε κατάλληλο και επαρκές για να εξηγήσει τη φωνητική πραγματικότητα και τον ρόλο των αρθρωτών μας;
Μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε ότι τα ηχεία μας δεν είναι μια συνάντηση χωριστών κοιλοτήτων συντονισμού κατά μήκος της φωνητικής οδού (όπως μας καλλεί να σκεφτούμε το μοντέλο του Helmholtz);
Μας βοηθάει να καταλάβουμε ότι οι διαμορφωτές (formants) δεν βρίσκονται στο λαιμό, το στόμα ή ανάμεσα στα χείλη, αλλά αντηχούν σε όλη τη φωνητική οδό;
Μας εξηγεί την άρθρωση των φωνηέντων και τους εναλλακτικούς τρόπους για το ίδιο ηχητικό αποτέλεσμα;
Μας βοηθά να συνειδητοποιήσουμε τη “μετανάστευση φωνηέντων” (vowel migration) κατά τις αλλαγές της θεμελιώδους συχνότητας;
Τέλος, μπορούμε ακόμα να βασιζόμαστε σε αυτό το μοντέλο για να κατανοήσουμε την φύση του φωνητικού ήχου;

Δυόμισι αιώνες μετά την εμφάνιση του διαγράμματος των φωνηέντων και μετά από μεγάλη πρόοδο στις φωνητικές και ακουστικές επιστήμες, ήρθε ίσως η ώρα να αφήσει τη θέση του σε εργαλεία ποιο κατάλληλα για την ανάγνωση και επεξήγηση της φωνητικής πραγματικότητας.

Η θεωρία διαταραχών

Θα μπορούσαμε να μιλάμε για ώρες για την αντήχηση και τις διάφορες θεωρίες που προσπαθούν να εξηγήσουν τη φύση και συμπεριφορά της. Επέλεξα να παρουσιάσω συνοπτικά τη θεωρία διαταραχών – perturbation theory – γιατί μπορεί να προσφέρει μια σταθερή βάση για μια έρευνα σαν αυτή.

Η θεωρία αυτή μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε την επιρροή που μπορεί να έχουν οι αρθρωτές στις συχνότητες συντονισμού και αντήχησης της φωνητικής οδού (Chiba &Kajiyama (1941; The Vowel, its Nature and Structure; reprinted in 1958 by the Phonetic Society of Japan) et Fant (1960; The Acoustic Theory of Speech Production; the Hague, Mouton).

Για κάθε φωνητικό ηχείο, υπάρχει ένα στάσιμο κύμα μεταξύ της γλωττίδας και των χειλιών, που φαίνεται στο παρακάτω διάγραμμα για τους τέσσερις πρώτους διαμορφωτές (formants). Κάθε στάσιμο κύμα χαρακτηρίζεται από δεσμούς “N” όπου το πλάτος του ηχητικού κύματος είναι μηδενικό, και κοιλίες “V” όπου το πλάτος αυτό είναι μέγιστο.

Οι δεσμοί και οι κοιλίες παραμένουν σχεδόν στα ίδια σημεία ανεξαρτήτως του εκφερόμενου φωνήεντος. Όσο περισσότερο αυξάνεται η συχνότητα των διαμορφωτών, τόσο μικραίνει η απόσταση μεταξύ δεσμών και κοιλιών και τόσο πιο απαιτητική γίνεται η ακριβής στόχευση και η επιλογή τους. Γι αυτόν τον λόγο μπορούμε πολύ εύκολα να επηρεάσουμε το ύψος των σχηματιστών – formants – F1, F2 και F3, αλλά είναι σχεδόν αδύνατο να ελέγξουμε το ακριβές ύψος συχνότητας του διαμορφωτή του τραγουδιστή, τη σύσταση δλδ του 4ου και 5ου διαμορφωτή F4 και F5, γνωστού και ως singing formant.

Πως μπορούμε να αλλάξουμε το ύψος ενός διαμορφωτή - formant ;

Με τους αρθρωτές μας (γλώσσα, χείλη, γνάθο, μαλακή υπερώα, φάρυγγα κ.λπ.) μπορούμε να επηρεάσουμε τη συχνότητα ενός διαμορφωτή στενεύοντας ή διευρύνοντας τη φωνητική οδό στους δεσμούς ή στις κοιλίες.

Η στένωση της φωνητικής οδού στην κοιλιά του κύματος χαμηλώνει τη συχνότητα του διαμορφωτή. Η στένωση σε έναν δεσμό αυξάνει τη συχνότητα αυτού του διαμορφωτή. Το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει όταν υπάρχει διεύρυνση αντί για στένωση σε αυτά τα σημεία.

Ακόμη και η θέση του λάρυγγα επηρεάζει την άρθρωση των φωνηέντων: για παράδειγμα το ύψος αυτού στη φωνητική οδό μπορεί να εξισορροπήσει την επιμήκυνση της φωνητικής οδού που προκαλείται από την προβολή των χειλιών κατά την εκπομπή του ήχου “ου”.
Κάθε αλλαγή (στένωση ή διεύρυνση της φωνητικής οδού) επηρεάζει όλους τους διαμορφωτές – formants. Κάθε διαμορφωτής μπορεί να επηρεαστεί από διαφορετικές προσεγγίσεις.

Ένα « διαταραγμένο » διάγραμμα

Επέλεξα να ονομάσω το διάγραμμα αυτό «διαταραγμένο» μιας που είναι εμπνευσμένο από τη θεωρία των διαταραχών που είδαμε παραπάνω. Από τη στιγμή που το ανακάλυψα, το φωνηεντικό τρίγωνο έπαψε να μου φαίνεται ιδανικό. Αν οι αρθρωτικές και διαμορφωτικές ενδείξεις του φωνηεντικού τριγώνου δεν με ικανοποιούσαν, ποιο άλλο διάγραμμα θα μπορούσε να αντικατοπτρίσει την πραγματικότητα που ξεδιπλωνόταν μπροστά μου;

Ένα διάγραμμα που:

Θα μπορούσε να βοηθήσει στην κατανόηση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ φωνηέντων και διαμορφωτών.
Θα έδειχνε τις αλλαγές που πρέπει να γίνουν στη φωνητική μας οδό για την εκφορά κάθε φωνήεντος: στενώσεις και διευρύνσεις των στάσιμων κυμάτων για κάθε δεσμό ή κοιλία.
Θα έπαιρνε υπόψη του και θα αναπαριστούσε την ταυτόχρονη παρουσία τουλάχιστον των δύο πρώτων διαμορφωτών – formants κατά μήκος της φωνητικής οδού.

Σας παρουσιάζω το διάγραμμα αυτό παρακάτω.
Οι μεγάλοι κύκλοι αντιστοιχούν στις περιοχές διεύρυνσης της φωνητικής οδού και οι μικροί μαύροι κύκλοι στις στενώσεις. Το διάγραμμα αυτό λαμβάνει υπόψη τους δύο πρώτους διαμορφωτές, τους κύριους υπεύθυνους δλδ για την εκφορά των φωνηέντων (πορτοκαλί για τον διαμορφωτή F1 και πράσινο για τον F2), καθώς και τους δεσμούς και κοιλίες των ηχητικών κυμάτων τους. Το κίτρινο χρώμα υποδεικνύει εναλλακτικές προσεγγίσεις για να επιτευχθεί το ίδιο (ή σχεδόν το ίδιο) αποτέλεσμα φωνήεντος.

Προσωρινός επίλογος...

Το διάσημο τρίγωνο ή διάγραμμα φωνηέντων είναι πράγματι ένα πολύτιμο εργαλείο. Ναι, όπως υποδεικνύει, ο ήχος [u] απαιτεί μια γλώσσα τραβηγμένη προς τον φάρυγγα και για ένα [i] μια γλώσσα πιο κοντά στην έξοδο των χειλιών. Ναι, για τον ήχο [α] πρέπει να ανοίξουμε περισσότερο το στόμα μας, κρατώντας τη ράχη της γλώσσας σε απόσταση από τον ουρανίσκο. Ωστόσο, το θεωρητικό μοντέλο στο οποίο βασίζεται δεν μπορεί πλέον να συμφωνεί με την φύση και πραγματικότητα του ήχου όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Όσο για τη θεωρία των διαταραχών, μας δίνει τα απαραίτηα στοιχεία για να κατανοήσουμε τη συμπεριφορά των συντονισμών και των αντηχείων μας σε σχέση με την περίπλοκη δομή της φωνητικής μας οδού.

Το διάγραμμα που σας πρότεινα παραπάνω προσπαθεί να ενσωματώσει όλες αυτές τις πληροφορίες που σχετίζονται με το σχηματισμό φωνηέντων, διατηρώντας παράλληλα μια απλότητα για την όσο το δυνατόν ευκολότερη ανάγνωση και μετάδοσή του.

Η έρευνά μου αυτή ελπίζω να γεννήσει ερωτήματα και ν’ανοίξει έναν εκπαιδευτικό διάλογο σχετικό με το θέμα.

Ανεξάρτητα από την τύχη αυτού του “διαταραγμένου” διαγράμματος, είμαι πεπεισμένος ότι η προσπάθεια άξιζε τον κόπο. Χάρη σε αυτό το ταξίδι, νιώθω πιο πλούσιος, νιώθω έτοιμος να συνεχίσω τις περιπέτειές μου στον όμορφο αυτό δρόμο της φωνητικής επιστήμης.

Article

Le triangle vocalique revisité

Article publié dans le journal de l'Association Française des Professeurs de Chant

Édition N29 - Octobre 2022

Afin d’optimiser la résonance de sa propre voix, un travail sur l’écoute des harmoniques se révèle souvent efficace. Iannis Psallidakos en sait quelque chose, lui qui s’est spécialisé en chant diphonique. Il nous propose ici de revisiter le fameux « triangle vocalique », un outil précieux pour montrer aux élèves la position articulatoire de chaque voyelle.

Ma découverte du français et de ses voyelles

J’ai commencé à parler français à l’âge de 28 ans.Je viens d’un beau pays, la Grèce, berceau, comme on le dit souvent en France, de la démocratie, du théâtre, des épopées, de la philosophie, de la géométrie, de la physique, des arts et des sciences. La langue grecque a sensiblement évolué depuis Platon, Pythagore, Aristote et Épicure ; ce qui distingue le plus le grec moderne du grec ancien c’est la prononciation et la prosodie. Autrement dit, c’est sa musique, sa rythmique et ses timbres qui ont le plus changé au fil de ces quelques 25 derniers siècles. En grec moderne nous utilisons 5 sons vocaliques : [a], [e], [i], [o], [u]. Se retrouver à devoir prononcer les 15 voyelles du français (11 voyelles orales + 4 voyelles nasales) me semblait tout bonnement impossible ! J’avoue que le grec, sa grammaire et sa syntaxe ne sont pas faciles pour un étranger, mais la prononciation du français est un exercice minutieux qui exige du courage et un énorme travail articulatoire.

Je ne me plains pas, bien au contraire, et suis vraiment reconnaissant d’avoir rencontré cette langue si riche et singulière ! Le français m’a donné accès à des expériences inestimables. Sa prononciation m’a permis d’affiner mon écoute, de prendre conscience de mes articulations, de mes timbres vocaux et de mes résonances. Aujourd’hui je ne parle toujours pas le français comme un natif « hexagonal » ; malgré mes études vocales, mon métier de professeur de chant et de technique vocale, mon accent en reste le témoin. La voix, ses timbres et ses voyelles sont un mystère : plus je le creuse, plus il m’ensorcèle.

Le chant diphonique et ses timbres

Je me souviens encore de la première fois que j’ai entendu ces sons purs : les fréquences harmoniques. Assis en tailleur, nous chantions des voyelles quand tout à coup, une autre « voix » a fait son apparition au milieu de notre cercle. Cette expérience m’a ouvert des horizons que je ne pouvais pas imaginer auparavant. Il y a eu un avant et un après le chant diphonique qui est rentré dans ma vie et ne peut plus en sortir.

Grâce à cette pratique, j’ai pu affiner mon écoute, et pas seulement l’audition, j’ai pu comprendre mieux la nature de la voix, de ses registres et de ses résonances, me connecter avec le cœur du son et de ses vibrations. Le chant diphonique est une discipline très exigeante : elle nécessite la maîtrise des 3 premiers formants de la voix.

Pour renforcer la présence et la qualité du bourdon dans le son que l’on émet, on utilise le premier formant ; pour amplifier la zone des fréquences responsable de la mélodie « harmonique » et spectrale, on crée un cluster avec les 2^ème et 3^èmeformants, et ensuite nous modulons sa hauteur pour dessiner notre mélodie « diphonique ».

C’est certainement grâce au chant diphonique que j’ai mieux compris le français, et grâce au français que j’ai mieux compris cette manière si envoûtante de chanter. En complément des expérimentations dans ce domaine, j’ai souvent recours au triangle vocalique.

Le triangle vocalique

Le triangle – ou trapèze – vocalique, est une représentation graphique des caractéristiques articulatoires des voyelles matérialisées acoustiquement par leurs formants respectifs.

La première représentation du triangle vocalique est due au médecin allemand Christoph Friedrich Hellwag (1754-1835) dans son « De Formatione Loquelae » (1781). Le triangle vocalique, en nous donnant des informations relatives à la hauteur des deux premiers formants, peut aider à l’articulation des voyelles d’une langue donnée.

Ce schéma permet de classer les voyelles selon deux axes :

Horizontalement, axe du 2^èmeformant, correspondant à la profondeur du point d’articulation : degré d’antériorité/postériorité de la voyelle.
Verticalement : axe du 1^erformant qui figure le degré d’aperture de la voyelle.

Un triangle inadéquat ?

Mes études et expériences en technique vocale m’ont offert des pistes d’exploration infinies et des questions qui ne cessent de me nourrir. Ma pratique diphonique et plus précisément mon grand intérêt pour la transmission de cet art, m’ont amené à utiliser le triangle vocalique avec mes élèves, pour le travail de la résonance. Les limites de cet outil n’ont pas tardé à se présenter et je me suis très tôt mis en recherche pour trouver (ou créer) d’autres schémas plus parlants.

Voici, aujourd’hui, les questions que je me pose concernant ce fameux outil ; est-il adéquat pour :

Expliquer la réalité vocale et le rôle de nos articulateurs ?
Nous aider à comprendre que le conduit vocal n’est pas un assemblage de cavités de résonance, séparées, au long du tractus vocal (comme le modèle de Helmholtz nous laisse imaginer) ?
Nous aider à comprendre que les formants ne se situent pas dans la gorge, dans la bouche ou entre les lèvres, mais qu’ils résonnent tout au long du conduit vocal ?
Expliquer l’articulation vocalique et ses nombreuses voies alternatives pour le même résultat sonore ?
Prendre en compte la « migration des voyelles » lors de la modulation de la fréquence fondamentale ?

Enfin, peut-on toujours se fier à ce modèle pour aider à la compréhension de la nature résonantielle de la voix ? Deux siècles et demi après son apparition, et après de beaux progrès dans les sciences vocales et acoustiques, le temps est peut-être venu de laisser place à des outils qui parviennent mieux à démontrer cette réalité phonatoire.

La théorie des perturbations

On pourrait parler pendant des heures de la résonance et de ses diverses théories qui essaient d’expliquer sa nature et son comportement.J’ai choisi de présenter succinctement la théorie des perturbations, car elle peut offrir des bases solides pour la recherche. Cette théorie décrit l’influence des mouvements articulatoires sur les fréquences résonantielles du conduit vocal (Chiba &Kajiyama (1941; The Vowel, its Nature and Structure; reprinted in 1958 by the Phonetic Society of Japan) et Fant (1960; The Acoustic Theory of Speech Production; the Hague, Mouton).

Pour chaque zone de résonance, il existe une onde stationnaire entre la glotte et les lèvres, illustrée dans le schéma ci-dessous pour les quatre premiers formants vocaliques. Chaque onde stationnaire est caractérisée par des nœuds N, où l’amplitude de la vibration est nulle, et des ventres V où elle est maximale.

Les nœuds et les ventres restent à peu près aux mêmes endroits d’une voyelle à l’autre. Plus les formants montent en fréquence, plus les nœuds et les ventres se rapprochent et plus il devient difficile de les viser et de les sélectionner. C’est d’ailleurs pour cette raison que nous pouvons très facilement moduler la hauteur des formants 2 et 3, mais il nous est quasiment impossible de maîtriser la hauteur fréquentielle du formant du chanteur, cluster des 4ème et 5ème formants, voire plus.

Mais comment pouvons-nous changer la hauteur d’un formant ?

Avec nos articulateurs (langue, lèvres, mâchoires, voile du palais, pharynx, etc.) nous pouvons moduler la fréquence d’un formant en rétrécissant ou en élargissant le conduit vocal au niveau des nœuds ou des ventres. Le rétrécissement du conduit vocal à un ventre fait baisser la fréquence du formant. Le rétrécissement à un nœud augmente la fréquence de ce formant ; et vice-versa pour l’élargissement du conduit.

Même le larynx et sa position joue un rôle dans l’articulation des voyelles : par exemple sa hauteur dans le conduit vocal peut venir équilibrer l’allongement du conduit provoqué par l’arrondi des lèvres lors de l’émission du son « ou ». Tous ces gestes sont en jeu pendant la phonation. Chaque geste (rétrécissement ou élargissement) influence plusieurs formants ; chaque formant peut être modulé par des gestes différents.

Un schéma « perturbé »

J’ai choisi de nommer ce schéma « perturbé », car il est inspiré de la théorie des perturbations que nous avons vu ci-dessus. Quand j’ai découvert cette autre proposition, le triangle vocalique ne m’a plus semblé aussi idéal. Mais si ses indices articulatoires et formantiques ne me satisfaisaient plus, quel autre schéma pourrait refléter ce que j’avais compris jusqu’ici ? Un schéma qui :

Pourrait aider à comprendre les liens et interactions entre les voyelles et les formants
Indiquerait les gestes à réaliser dans notre conduit vocal : constrictions et élargissements pour chaque nœud ou ventre des ondes stationnaires et ce, pour chaque voyelle.
Démontrerait la présence simultanée de deux premiers formants tout au long du conduit vocal.

Ce schéma vous est proposé ci-dessous ; les grands cercles correspondent aux endroits d’élargissement du conduit vocal et les petits cercles noirs aux endroits rétrécis.
Ce schéma prend en compte les deux formants responsables de l’identification des voyelles (orange pour F1 et vert pour F2), ainsi que les nœuds et les ventres de leurs ondes.
La couleur jaune indique des gestes alternatifs pour atteindre le même (ou quasi le même) résultat vocalique.

Pour conclure … provisoirement

Le triangle vocalique est un outil effectivement riche. Oui, comme il l’indique, le son [u] exige une langue plus reculée que pour un [i] ; et oui, pour le son [a], nous devons ouvrir la bouche davantage. Néanmoins le modèle théorique sur lequel il est basé ne peut plus être en accord avec la réalité physique et résonantielle telle qu’on la connaît aujourd’hui. Quant à la théorie des perturbations, elle nous donne les éléments pour comprendre le comportement de nos résonances en lien avec la forme complexe de notre conduit vocal.

Le schéma que je vous ai proposé ci-dessus essaie d’intégrer toutes ces informations relatives à la formation des voyelles, tout en gardant un aspect simple pour une lecture et une transmission facilitée. Je ne peux pas savoir si le pari est gagné, si vous allez trouver cet outil intéressant, si au moins il fera émerger des questions et ouvrira un dialogue pédagogique. Je l’espère !

Une chose est certaine, indépendamment du destin de ce schéma, je suis convaincu que l’essai en valait la peine. Grâce à ce voyage, je me sens plus riche ; je me sens mieux équipé pour continuer mes aventures sur ce beau chemin de la science vocale.