Το διαταραγμενο φωνηεντικο διαγραμμα
Έκδοση N29 - Οκτώβριος 2022
Προκειμένου να βελτιωθεί η αντήχηση της φωνής κάποιου, η εστίαση στις αρμονικές είναι συχνά αποτελεσματική. Κάτι ξέρει ο Γιάννης Ψαλλιδάκος, μιας που έχει εξειδικευτεί στο υπερτονικό τραγούδι. Στο άρθρο αυτό μας προτείνει να ξαναδούμε το περίφημο «τρίγωνο ή και διάγραμμα φωνηέντων», ένα πολύτιμο εργαλείο για την κατανόηση της άρθρωσης κάθε φωνήεντος.
Όταν ανακάλυψα τη γαλλική γλώσσα και τα 15 φωνήεντά της
Άρχισα να μιλάω γαλλικά σε ηλικία 28 ετών. Κατάγομαι από μια όμορφη χώρα, την Ελλάδα, το λίκνο, όπως λέμε συχνά στη Γαλλία, της δημοκρατίας, του θεάτρου, των επών, της φιλοσοφίας, της γεωμετρίας, της φυσικής, των τεχνών και των επιστημών. Η ελληνική γλώσσα έχει βεβαίως εξελιχθεί από την επόχή του Πλάτωνα, του Πυθαγόρα, του Αριστοτέλη ή και του Επίκουρου.
Η μεγαλύτερη διαφορά της νέας ελληνικής από την αρχαία είναι η προφορά και η προσωδία της. Με άλλα λόγια, η μουσική, ο ρυθμός και οι χροιές είναι που άλλαξαν περισσότερο τους τελευταίους 25 αιώνες. Στην προφορά των νέων ελληνικών χρησιμοποιούμε 5 φωνήεντα: [a], [e], [i], [o], [u]. Το ότι έπρεπε λοιπόν κάποια στιγμή να φτάσω στο σημείο να προφέρω και τα 15 φωνήεντα της γαλλικής γλώσσας μου φαινόταν αρχικά αδύνατο!
Παραδέχομαι ότι τα ελληνικά, η γραμματική και η σύνταξή τους δεν είναι εύκολα για έναν ξένο, αλλά η προφορά των γαλλικών είναι μια σχολαστική άσκηση που απαιτεί θάρρος και τεράστια άσκηση των αρθρωτών και των ηχείων.
Όχι, δεν παραπονιέμαι, το αντίθετο, είμαι πραγματικά ευγνώμων που συνάντησα αυτή την πλούσια και μοναδική γλώσσα! Τα γαλλικά μου έδωσαν πρόσβαση σε ανεκτίμητες εμπειρίες. Η προφορά τους μου επέτρεψε να εκλεπτύνω την ακρόαση μου, να συνειδητοποιήσω την άρθρωσή μου, τις φωνητικές μου χροιές και αντηχήσεις μου. Σήμερα εξακολουθώ να μην μιλάω τα γαλλικά όπως ένας Γάλλος. Παρά τις σπουδές μου στη φωνητική, τη δουλειά μου ως καθηγητής φωνητικής και ορθοφωνίας, η προφορά μου παραμένει μάρτυρας της αδυναμίας μου.
Η φωνή, τα ηχοχρώματα και τα φωνήεντά της είναι ένα μυστήριο που όσο περισσότερο το σκαλίζω, τόσο περισσότερο με μαγεύει.
Θυμάμαι ακόμα την πρώτη φορά που άκουσα αυτούς τους καθαρούς τόνους: τις αρμονικές συχνότητες. Καθισμένοι οκλαδόν, τραγουδάγαμε φωνήεντα όταν ξαφνικά μια άλλη «φωνή» έκανε την εμφάνισή της στη μέση του κύκλου μας. Αυτή η εμπειρία μου άνοιξε ορίζοντες που δεν μπορούσα να φανταστώ πρωτύτερα. Υπήρχε ένα πριν και ένα μετά από την εμπειρία αυτή, η ζωή μου μπορώ να πω σημαδεύτηκε από την γνωριμία μου με το υπερτονικό τραγούδι (overtone singing).
Χάρη σε αυτό βελτίωσα την ακρόαση και ηχητική μου αντίληψη, κατανόησα καλύτερα τη φύση της φωνής, τα ηχοχρώματα και τους συντονισμούς της, μπόρεσα να συνδεθώ με την καρδιά του ήχου και τις συχνότητές του. Το υπερτονικό τραγούδι είναι μια πολύ απαιτητική πρακτική: απαιτεί έλεγχο των 3 πρώτων διαμορφωτών – formants – της φωνής.
Για να ενισχύσουμε την παρουσία και ποιότητα του ίσου στη φωνή, χρησιμοποιούμε τον πρώτο διαμορφωτή (1st formant – F1). Για να ενισχύσουμε την περιοχή των συχνοτήτων που είναι υπεύθυνες για την «υπερτονική» και φασματική μελωδία, δημιουργούμε ένα cluster (συστάδα) που λένε και οι αγγλόφωνοι, πλησιάζοντας τον δεύτερο και τρίτο διαμορφωτή, ενώ στη συνέχεια αυξομειώνουμε το ύψος του για να χτίσουμε την υπερτονική μελωδία μας.
Χάρη στο υπερτονικό τραγούδι κατάλαβα καλύτερα τη γαλλική γλώσσα και χάρη στη γλώσσα αυτή κατάλαβα καλύτερα την αξιοθαύμαστη αυτή πρακτική του overtone singing (υπερτονικού τραγουδιού).
Στις φωνητικές μου αναζητήσεις χρησιμοποιώ συχνά το τρίγωνο ή διάγραμμα φωνηέντων.
Τι είναι το τρίγωνο ή διάγραμμα φωνηέντων ;
Το τρίγωνο ή διάγραμμα ή και τραπέζιο φωνηέντων είναι μια γραφική αναπαράσταση της απαιτούμενης άρθρωσης των φωνηέντων αλλά και της θέσης των ηχητικών διαμορφωτών τους (formants).
Η πρώτη αναπαράσταση του φωνηεντικού τριγώνου οφείλεται στον Γερμανό γιατρό Christoph Friedrich Hellwag (1754-1835) στο «De Formatione Loquelae» (1781). Το φωνηεντικό τρίγωνο, δίνοντάς μας πληροφορίες για το ύψος της συχνότητας των δύο πρώτων διαμορφωτών (formants), μπορεί να βοηθήσει στην άρθρωση των φωνηέντων οποιασδήποτε γλώσσας.
Το πιο πάνω διάγραμμα κατατάσσει τα φωνήεντα σε δύο άξονες:
- Οριζόντια έχουμε τον δεύτερο διαμορφωτή (F2), αλλά και το βάθος της άρθρωσης.
- Κάθετα έχουμε τον πρώτο διαμορφωτή (F1), αλλά και τον βαθμό ανοίγματος της άρθρωσης για το εκάστοτε φωνήεν.
Ένα ανεπαρκές διάγραμμα ;
Οι φωνητικές σπουδές και εμπειρίες μου, μου έχουν ανοίξει αμέτρητα πεδία εξερεύνησης αλλά και ερωτημάτα που συνεχίζουν να με τρέφουν. Η πρακτική του υπερτονικού τραγουδιού και πιο συγκεκριμένα το μεγάλο μου ενδιαφέρον για τη μετάδοση αυτής της τέχνης, με οδήγησε στη χρήση του διαγράμματος των φωνηέντων με τους μαθητές μου, για την καλλιέργεια της αντήχησης. Τα όρια του εργαλείου αυτού δεν άργησαν όμως να παρουσιαστούν κι έτσι πολύ σύντομα ξεκίνησα να ψάχνω (ή να δημιουργώ) διαγράμματα που μπορούσαν να ανταποκριθούν στις εκπαιδευτικές ανάγκες μου.
Οι προβληματισμοί μου σχετικά με αυτό το διάσημο εργαλείο είναι οι πιο κάτω:
- Είναι άραγε κατάλληλο και επαρκές για να εξηγήσει τη φωνητική πραγματικότητα και τον ρόλο των αρθρωτών μας;
- Μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε ότι τα ηχεία μας δεν είναι μια συνάντηση χωριστών κοιλοτήτων συντονισμού κατά μήκος της φωνητικής οδού (όπως μας καλλεί να σκεφτούμε το μοντέλο του Helmholtz);
- Μας βοηθάει να καταλάβουμε ότι οι διαμορφωτές (formants) δεν βρίσκονται στο λαιμό, το στόμα ή ανάμεσα στα χείλη, αλλά αντηχούν σε όλη τη φωνητική οδό;
- Μας εξηγεί την άρθρωση των φωνηέντων και τους εναλλακτικούς τρόπους για το ίδιο ηχητικό αποτέλεσμα;
- Μας βοηθά να συνειδητοποιήσουμε τη “μετανάστευση φωνηέντων” (vowel migration) κατά τις αλλαγές της θεμελιώδους συχνότητας;
- Τέλος, μπορούμε ακόμα να βασιζόμαστε σε αυτό το μοντέλο για να κατανοήσουμε την φύση του φωνητικού ήχου;
Δυόμισι αιώνες μετά την εμφάνιση του διαγράμματος των φωνηέντων και μετά από μεγάλη πρόοδο στις φωνητικές και ακουστικές επιστήμες, ήρθε ίσως η ώρα να αφήσει τη θέση του σε εργαλεία ποιο κατάλληλα για την ανάγνωση και επεξήγηση της φωνητικής πραγματικότητας.
Η θεωρία διαταραχών
Θα μπορούσαμε να μιλάμε για ώρες για την αντήχηση και τις διάφορες θεωρίες που προσπαθούν να εξηγήσουν τη φύση και συμπεριφορά της. Επέλεξα να παρουσιάσω συνοπτικά τη θεωρία διαταραχών – perturbation theory – γιατί μπορεί να προσφέρει μια σταθερή βάση για μια έρευνα σαν αυτή.
Η θεωρία αυτή μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε την επιρροή που μπορεί να έχουν οι αρθρωτές στις συχνότητες συντονισμού και αντήχησης της φωνητικής οδού (Chiba &Kajiyama (1941; The Vowel, its Nature and Structure; reprinted in 1958 by the Phonetic Society of Japan) et Fant (1960; The Acoustic Theory of Speech Production; the Hague, Mouton).
Για κάθε φωνητικό ηχείο, υπάρχει ένα στάσιμο κύμα μεταξύ της γλωττίδας και των χειλιών, που φαίνεται στο παρακάτω διάγραμμα για τους τέσσερις πρώτους διαμορφωτές (formants). Κάθε στάσιμο κύμα χαρακτηρίζεται από δεσμούς “N” όπου το πλάτος του ηχητικού κύματος είναι μηδενικό, και κοιλίες “V” όπου το πλάτος αυτό είναι μέγιστο.
Οι δεσμοί και οι κοιλίες παραμένουν σχεδόν στα ίδια σημεία ανεξαρτήτως του εκφερόμενου φωνήεντος. Όσο περισσότερο αυξάνεται η συχνότητα των διαμορφωτών, τόσο μικραίνει η απόσταση μεταξύ δεσμών και κοιλιών και τόσο πιο απαιτητική γίνεται η ακριβής στόχευση και η επιλογή τους. Γι αυτόν τον λόγο μπορούμε πολύ εύκολα να επηρεάσουμε το ύψος των σχηματιστών – formants – F1, F2 και F3, αλλά είναι σχεδόν αδύνατο να ελέγξουμε το ακριβές ύψος συχνότητας του διαμορφωτή του τραγουδιστή, τη σύσταση δλδ του 4ου και 5ου διαμορφωτή F4 και F5, γνωστού και ως singing formant.
Πως μπορούμε να αλλάξουμε το ύψος ενός διαμορφωτή - formant ;
Με τους αρθρωτές μας (γλώσσα, χείλη, γνάθο, μαλακή υπερώα, φάρυγγα κ.λπ.) μπορούμε να επηρεάσουμε τη συχνότητα ενός διαμορφωτή στενεύοντας ή διευρύνοντας τη φωνητική οδό στους δεσμούς ή στις κοιλίες.
Η στένωση της φωνητικής οδού στην κοιλιά του κύματος χαμηλώνει τη συχνότητα του διαμορφωτή. Η στένωση σε έναν δεσμό αυξάνει τη συχνότητα αυτού του διαμορφωτή. Το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει όταν υπάρχει διεύρυνση αντί για στένωση σε αυτά τα σημεία.
Ακόμη και η θέση του λάρυγγα επηρεάζει την άρθρωση των φωνηέντων: για παράδειγμα το ύψος αυτού στη φωνητική οδό μπορεί να εξισορροπήσει την επιμήκυνση της φωνητικής οδού που προκαλείται από την προβολή των χειλιών κατά την εκπομπή του ήχου “ου”.
Κάθε αλλαγή (στένωση ή διεύρυνση της φωνητικής οδού) επηρεάζει όλους τους διαμορφωτές – formants. Κάθε διαμορφωτής μπορεί να επηρεαστεί από διαφορετικές προσεγγίσεις.
Ένα « διαταραγμένο » διάγραμμα
Επέλεξα να ονομάσω το διάγραμμα αυτό «διαταραγμένο» μιας που είναι εμπνευσμένο από τη θεωρία των διαταραχών που είδαμε παραπάνω. Από τη στιγμή που το ανακάλυψα, το φωνηεντικό τρίγωνο έπαψε να μου φαίνεται ιδανικό. Αν οι αρθρωτικές και διαμορφωτικές ενδείξεις του φωνηεντικού τριγώνου δεν με ικανοποιούσαν, ποιο άλλο διάγραμμα θα μπορούσε να αντικατοπτρίσει την πραγματικότητα που ξεδιπλωνόταν μπροστά μου;
Ένα διάγραμμα που:
- Θα μπορούσε να βοηθήσει στην κατανόηση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ φωνηέντων και διαμορφωτών.
- Θα έδειχνε τις αλλαγές που πρέπει να γίνουν στη φωνητική μας οδό για την εκφορά κάθε φωνήεντος: στενώσεις και διευρύνσεις των στάσιμων κυμάτων για κάθε δεσμό ή κοιλία.
- Θα έπαιρνε υπόψη του και θα αναπαριστούσε την ταυτόχρονη παρουσία τουλάχιστον των δύο πρώτων διαμορφωτών – formants κατά μήκος της φωνητικής οδού.
Σας παρουσιάζω το διάγραμμα αυτό παρακάτω.
Οι μεγάλοι κύκλοι αντιστοιχούν στις περιοχές διεύρυνσης της φωνητικής οδού και οι μικροί μαύροι κύκλοι στις στενώσεις. Το διάγραμμα αυτό λαμβάνει υπόψη τους δύο πρώτους διαμορφωτές, τους κύριους υπεύθυνους δλδ για την εκφορά των φωνηέντων (πορτοκαλί για τον διαμορφωτή F1 και πράσινο για τον F2), καθώς και τους δεσμούς και κοιλίες των ηχητικών κυμάτων τους. Το κίτρινο χρώμα υποδεικνύει εναλλακτικές προσεγγίσεις για να επιτευχθεί το ίδιο (ή σχεδόν το ίδιο) αποτέλεσμα φωνήεντος.
Προσωρινός επίλογος...
Το διάσημο τρίγωνο ή διάγραμμα φωνηέντων είναι πράγματι ένα πολύτιμο εργαλείο. Ναι, όπως υποδεικνύει, ο ήχος [u] απαιτεί μια γλώσσα τραβηγμένη προς τον φάρυγγα και για ένα [i] μια γλώσσα πιο κοντά στην έξοδο των χειλιών. Ναι, για τον ήχο [α] πρέπει να ανοίξουμε περισσότερο το στόμα μας, κρατώντας τη ράχη της γλώσσας σε απόσταση από τον ουρανίσκο. Ωστόσο, το θεωρητικό μοντέλο στο οποίο βασίζεται δεν μπορεί πλέον να συμφωνεί με την φύση και πραγματικότητα του ήχου όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Όσο για τη θεωρία των διαταραχών, μας δίνει τα απαραίτηα στοιχεία για να κατανοήσουμε τη συμπεριφορά των συντονισμών και των αντηχείων μας σε σχέση με την περίπλοκη δομή της φωνητικής μας οδού.
Το διάγραμμα που σας πρότεινα παραπάνω προσπαθεί να ενσωματώσει όλες αυτές τις πληροφορίες που σχετίζονται με το σχηματισμό φωνηέντων, διατηρώντας παράλληλα μια απλότητα για την όσο το δυνατόν ευκολότερη ανάγνωση και μετάδοσή του.
Η έρευνά μου αυτή ελπίζω να γεννήσει ερωτήματα και ν’ανοίξει έναν εκπαιδευτικό διάλογο σχετικό με το θέμα.
Ανεξάρτητα από την τύχη αυτού του “διαταραγμένου” διαγράμματος, είμαι πεπεισμένος ότι η προσπάθεια άξιζε τον κόπο. Χάρη σε αυτό το ταξίδι, νιώθω πιο πλούσιος, νιώθω έτοιμος να συνεχίσω τις περιπέτειές μου στον όμορφο αυτό δρόμο της φωνητικής επιστήμης.